एडुपाना मंगलबार, कात्तिक १३, २०८१

शक्त बनाउने मात्र होइन, उनीहरूलाई जीवनको विभिन्न चुनौतीहरू साम२१ औँ शताब्दीको तीव्र विकास र परिवर्तनशील संसारमा शिक्षा प्रणालीलाई पनि व्यापक सुधार गर्न आवश्यक छ। यो युगले विद्यार्थीहरूलाई केवल पारम्परिक ज्ञान मात्र होइन, अत्याधुनिक प्रविधि, व्यावहारिक सीप, र वैश्विक दृष्टिकोणबाट शिक्षित हुन माग गर्छ। विस्तृतमा, यी सुधारहरूलाई पाँचवटा प्रमुख क्षेत्रहरूमा बुझ्न सकिन्छ:

१. प्रविधि-सक्षम शिक्षा (Technology-Enabled Learning)

प्रविधि २१ औँ शताब्दीको सबैभन्दा ठूलो साधन हो, जसले शिक्षा प्रणालीलाई प्रभावकारी र सर्वसुलभ बनाउँछ। यसका लागि:डिजिटल लर्निङ प्लेटफर्महरू: अनलाइन कोर्स, ई-पाठ्यपुस्तक, र भिडियो ट्युटोरियलले विद्यार्थीहरूलाई आत्म-अध्ययन गर्न सक्षम बनाउँछ। विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूलाई गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्न प्रविधि महत्वपूर्ण साबित हुन सक्छ। आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स र डेटा एनालिटिक्स: विद्यार्थीहरूको सिकाइ क्षमतालाई बुझ्न र उनीहरूको आवश्यकता अनुसार पाठ्यक्रम र सिकाइ विधिहरू समायोजन गर्न एआई र डेटा एनालिटिक्सलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ। ब्लेन्डेड लर्निङ: शारीरिक कक्षाकोठासँगै अनलाइन शिक्षा मिलाएर मिश्रित शिक्षा दिनु जरुरी छ। यसले लचकता, पहुँच, र गुणस्तरीय शिक्षामा पहुँचलाई सहज बनाउँछ।

२. सीप-केन्द्रित शिक्षा (Skill-Oriented Education)

२१ औँ शताब्दीका पेशागत चुनौतीहरू पारम्परिक शिक्षाले मात्र सामना गर्न सक्दैन। अबको आवश्यकता जीवनमा लागू हुने व्यावहारिक सीपहरूमा केन्द्रीत शिक्षा हो। सञ्चार, समस्या समाधान, र निर्णय क्षमता: आजको संसारमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण सीपहरू भनेका सशक्त सञ्चार, समस्यालाई हल गर्नसक्ने क्षमता, र व्यावहारिक निर्णय क्षमता हुन्। शिक्षा प्रणालीले यी पक्षलाई जोड दिनु पर्छ। व्यावसायिक र प्राविधिक सीप: व्यावसायिक दक्षता र प्राविधिक ज्ञानलाई पाठ्यक्रममा अनिवार्य रुपमा समावेश गर्नुपर्छ। विद्यार्थीहरूले रोजगारका लागि आवश्यक साना-मझौला सीप सिक्नुपर्ने आवश्यकता बढेको छ। उद्यमशीलता शिक्षा: विद्यार्थीहरूलाई उद्यमशील बन्न प्रेरित गर्ने शिक्षा प्रदान गर्नुपर्छ, जसले उनीहरूलाई आफ्नो व्यवसाय सुरु गर्न र आत्मनिर्भर बन्न सहयोग गर्दछ।

३. अनुकूलित सिकाइ (Personalized and Adaptive Learning)

हरेक विद्यार्थीको सिकाइ क्षमता र रुचि फरक हुन्छ। परम्परागत ‘एकै ढाँचामा सबैलाई समेट्ने’ पद्धति अब प्रभावकारी हुँदैन। व्यक्तिगत सिकाइ योजना: विद्यार्थीहरूको क्षमता र रुचिको आधारमा अनुकूलित सिकाइ योजना बनाउनुपर्छ। अनलाइन र प्राविधिक साधनहरूले यसलाई सजिलो बनाउँछ। आफ्नो गतिमा अध्ययन: शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नै गतिमा अध्ययन गर्ने अवसर दिनुपर्छ। यसले कमजोर विद्यार्थीलाई झन् पछाडि नपर्ने र प्रगति गर्न प्रोत्साहन गर्दछ। सिकाइ शैलीहरूमा विविधता: हरेक विद्यार्थीको सिक्ने शैली फरक हुन्छ। कोही दृश्यात्मक सिक्न मन पराउँछन् भने, कोही प्रयोगात्मक रूपमा सिक्न चाहन्छन्। विविध सिकाइ विधिहरू प्रयोग गर्नु जरुरी छ।

४. नैतिक र भावनात्मक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence and Moral Education)

विद्यार्थीहरूलाई केवल किताबी ज्ञान दिएर सन्तुलित र जिम्मेवार नागरिक बनाउन सकिँदैन। तिनलाई जीवनको भावनात्मक, सामाजिक, र नैतिक पक्षलाई बुझ्न आवश्यक छ। भावनात्मक बुद्धिमत्ता (EQ): विद्यार्थीहरूले आफ्नो भावनाहरूलाई व्यवस्थापन गर्न, सहानुभूति देखाउन, र समवेदनशील हुन सिक्नुपर्छ। यसले उनीहरूलाई नेतृत्व गर्ने क्षमता, सहकार्य, र आपसी सम्बन्धहरू सुधार्न सहयोग गर्छ। मानवता, सहिष्णुता, र नैतिकता: विद्यालयहरूले विद्यार्थीहरूलाई नैतिक शिक्षा दिनुपर्छ, जसले उनीहरूलाई सत्य, इमान्दारी, र सहिष्णुताको महत्त्व बुझ्न सहयोग गर्दछ। मानसिक स्वास्थ्य र तनाव व्यवस्थापन: बढ्दो प्रतिस्पर्धा र दबाबका कारण विद्यार्थीहरू मानसिक तनावमा पर्छन्। तिनलाई मानसिक स्वास्थ्य र तनाव व्यवस्थापनमा सिकाउनु जरुरी छ।

५. वैश्विक दृष्टिकोण र नागरिकता (Global Perspective and Citizenship)

विश्व अब एकीकृत छ। विद्यार्थीहरूले स्थानीय मात्र नभई, वैश्विक समस्याहरू र विविधता बुझ्न सक्नुपर्छ। अन्तर्राष्ट्रिय समझदारी: विद्यार्थीहरूले अन्य देश, संस्कृति, र परम्पराहरूको सम्मान गर्न सिक्नुपर्छ। यसका लागि अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र बहुसांस्कृतिक समझदारीलाई पाठ्यक्रममा स्थान दिनुपर्छ। विश्वव्यापी चुनौतीहरू: जलवायु परिवर्तन, मानव अधिकार, र प्रविधिको प्रभावजस्ता वैश्विक मुद्दाहरूमा सचेतना दिनुपर्छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई विश्वव्यापी समाधानतर्फ अग्रसर गराउँछ। सामाजिक उत्तरदायित्व: नागरिक जिम्मेवारी, सेवा भाव, र वातावरणीय सचेतनालाई शिक्षाको अनिवार्य भाग बनाउनुपर्छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई समाजप्रति उत्तरदायी बनाउँछ।

निष्कर्ष:

२१ औँ शताब्दीको शिक्षा प्रणालीमा आवश्यक सुधारहरू मुख्यत: प्राविधिक साक्षरता, सीप-केन्द्रित शिक्षण, व्यक्तिगत सिकाइ, नैतिक शिक्षादेखि वैश्विक दृष्टिकोणसम्मका विषयमा केन्द्रित हुनुपर्छ। यी सुधारहरूले विद्यार्थीहरूलाई केवल शैक्षिक रुपमा स ना गर्न तयार पार्नेछन्।

महेन्द्र तामाङ (थिङ) , संस्थापक प्रिन्सिपल, मिड्ल्याण्ड अंग्रेजी आवासीय माध्यमिक विद्यालय